در سراسر جهان، محققان با سرعتی رکوردشکنانه مشغول توسعه واکسنی برای ویروس جدید کرونا هستند، ویروسی که تا همین حالا بیش از ۱۳ میلیون نفر را در جهان آلوده کرده و حداقل ۶۰۰ هزار نفر را به کام مرگ کشانده است.
درحالی که هنوز هیچ دوا و درمان شناخته شده‌ای برای کرونا ویروس نداریم، بسیاری به این باور رسیده‌اند که تولید واکسن، ایده‌آل‌ترین گزینه برای جلوگیری از شیوع دوباره ویروس در آینده خواهد بود - اما حقیقت تلخ اینست که ساخت واکسن سال‌ها و گاهی چند دهه طول می‌کشد.
در ایالات متحده، روند توسعه واکسن باید مراحل مشخصی را پشت سر بگذارد که شامل فاز تحقیقات، آزمایش‌های پیش‌بالینی، آزمودن داروهای تازه، چهار فاز از آزمایش واکسن و در نهایت بررسی همه‌جانبه از سوی مرکز کنترل و پیش‌گیری بیماری آمریکا و همینطور وزارت غذا و دارو می‌شود.
پیمودن تمام این مراحل، می‌تواند چندین سال طول بکشد و حتی آن موقع هم نتیجه کار لزوما آنقدر که امید داشتیم موثر نخواهد بود.
درک لو، نویسنده بلاگ In The Pipeline و کسی که بیش از ۳۰ سال در زمینه کشف دارو تجربه دارد به خبرگزاری بیزنس اینسایدر می‌گوید که: «شدیدا خوشحال خواهم شد اگر در اشتباه باشم، اما واقعا بعید می‌دانم که در زمان مقرر قادر به تولید واکسنی باشیم که شرایط پاندمی کنونی را تغییر دهد».
اما به خاطر وخامت این پاندمی، تولیدکنندگان و محققان برجسته در سراسر جهان، تمام سرمایه و وقت خود را صرف تولید واکسن برای کووید-۱۹ کرده‌اند تا بلکه در سریع‌ترین زمان ممکن، قادر به مقابله با بلایی باشیم که اکنون به سر کره خاکی آمده.
دکتر آنتونی فاسی، متخصص ارشد دولت آمریکا در زمینه بیماری‌های واگیردار مدتی پیش در مقابل کنگره این کشور شهادت داد و گفت که می‌توان تا پایان سال جاری میلادی، واکسنی توسعه داد که در سال ۲۰۲۱ در دسترس عموم قرار می‌گیرد.
اما برای صحبت در این باره اندکی زود است. اگرچه برخی شرکت‌های تولیدکننده دارو اکنون در فاز آزمایش بالینی به سر برده و به نتایجی مثبت هم دست یافته‌اند، هنوز هیچ تضمینی نیست که اصلا یک روز واکسنی برای کووید-۱۹ داشته باشیم.
برای اینکه به درکی بهتر راجع به پیچیدگی‌های تولید واکسن برسیم، بیایید مروری کنیم بر اینکه واکسن‌های دیگر بیماری‌های واگیردار در طول تاریخ، طی چه مدت زمانی تولید شده و به دست مردم رسیدند.
آبله
ریشه‌کنی آبله از طریق واکسن، یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای بشر در تاریخچه سلامت عمومی به حساب می‌آید - اما رسیدن به این موفقیت، چند سده طول کشید.
معلوم نیست بیماری آبله دقیقا از کجا آمده، اما دانشمندان عقیده دارند که سابقه آن به امپراطوری مصری‌ها در قرن سوم پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. تا قرن ۱۸ام میلادی، استعمار سبب شد این بیماری راهش را به اقصی نقاط جهان باز کند. نرخ مرگ و میر این بیماری، رقم سرسام‌آور ۳۰ درصد بود. به عبارت دیگر، ۳۰ درصد مبتلایان به آبله جان خود را از دست می‌دادند.
در سال ۱۷۹۶ میلادی، ادوارد جنر انگلیسی توانست به شکلی موفقیت‌آمیز نخستین واکسن آبله را بسازد، اما تا پیش از دهه ۱۹۵۰ میلادی نبود که واکسن به صورت موثر در سراسر جهان در دسترس قرار گرفت و بیماری را در برخی نقاط ریشه‌کن کرد.
بعد در سال ۱۹۶۷، یک همت جهانی باعث شد تولیدات واکسن بالا برود و با پیشرفت‌های حاصل شده در تکنولوژی سوزن‌های پزشکی، بالاخره بشریت توانست رد پای آبله را در سال ۱۹۸۰ برای همیشه از زندگی خود حذف کند.
تا به امروز، آبله تنها بیماری‌ایست که به کمک واکسن، به صورت کامل در تمام نقاط جهان شکست داده شده.
بیشتر بخوانید : کارهای لازم برای اینکه درمان اختلال خوردن اتفاق بی افتد چیست؟
طاعون
طاعون یکی از قدیمی‌ترین و مرگبارترین بیماری‌های جهان است و در تاریخچه بشریت، بیشتر از ۲۰۰ میلیون نفر را به کام مرگ کشانده. اما تا به این لحظه، هنوز هیچ واکسن مجازی برای آن ساخته نشده.
طاعون احتمالا بیشتر شهرت خود را مدیون کشتن میلیون‌ها نفر در دوران قرون وسطی باشد، اما این بیماری همچنان در نقاط مختلف جهان فعال است. جالب است بدانید همین اواخر -یعنی در سال ۲۰۱۷- شاهد شیوع دوباره طاعون در ماداگاسکار بودیم که هم توجه بسیاری را به خود جلب کرد و هم بسیاری را به وحشت انداخت.
اما از آن‌جایی که طاعون از طریق باکتری شیوع می‌یابد، از آنتی بیوتیک‌های مدرن می‌توان برای درمان آن استفاده کرد. با این همه، محققان باور دارند که تولید واکسن، بهینه‌ترین گزینه برای جلوگیری از شیوع دوباره بیماری در طولانی‌مدت خواهد بود.
در گذشته بی‌شمار تلاش غیر موفقیت‌آمیز برای تولید واکسن طاعون داشته‌ایم، یکی از برجسته‌ترین موارد نیز، تلاش ایالات متحده برای مقاوم‌سازی سربازان حاضر در جنگ ویتنام است.
اما در سال ۲۰۱۸ میلادی، سازمان بهداشت جهانی «پروفایل واکسن طاعون» را ساخت که ۱۷ کاندیدای احتمالی برای دریافت جواز واکسن را لیست کرده. این ۱۷ کاندیدا همچنان در مسیر آزمایش‌های بالینی هستند و سپس باید جواز وزارت غذا و دارو آمریکا را دریافت کنند.
حصبه (تب تیفوئید)
تب تیفوئید یا حصبه، بیماری مرگباریست که می‌تواند به شکل گسترده از طریق آب و غذا شیوع یابد. اگرچه این بیماری در مناطق صنعتی بسیار نادر است، اما در مناطق در حال توسعه‌ای نظیر آسیای جنوب شرقی، آفریقا و آمریکای لاتین کماکان مشکلی بزرگ تلقی می‌شود.
در حال حاضر دو واکسن داریم که برای مقاوم‌سازی در برابر حصبه در دسترس قرار گرفته‌اند. بعد از اینکه باکتری این بیماری در سال ۱۸۸۰ میلادی شناسایی شد، محققان آلمانی نخستین تلاش‌ها برای ساخت واکسن را در سال ۱۸۹۶ استارت زدند.
در سال ۱۹۰۹، فردریک اف. راسل، پزشک ارتش ایالات متحده نخستین واکسن حصبه را برای این کشور توسعه داد. در چند سال بعد، این واکسن برای مصارف نظامی کاربرد داشت و در سال ۱۹۱۴ نیز به صورت عمومی در اختیار مردم آمریکا قرار گرفت.
تب زرد
در سال ۱۹۵۱، مکس تیلر تبدیل به نخستین و تنها پزشکی شد که جایزه نوبل را به خاطر ساخت یک واکسن دریافت کرد. تلاش او برای کنترل بیماری تب زرد مورد تمجید گسترده جامعه پزشکی قرار گرفت و او توانست سال‌ها خطا در تحقیقات را نیز اصلاح کند.
تب زرد برای بیش از ۵۰۰ سال منجر به اپیدمی‌هایی مرگبار در سراسر جهان شده بود و تا پایان سده ۱۹ میلادی، یکی از شناخته‌ترین خطرات علیه بشریت بود. اما اطلاعات درباره این بیماری بسیار اندک بود و نخستین تلاش‌ها برای تولید واکسن، به اشتباه با این فرضیه پیش رفتند که تب زرد از طریق انتقال باکتری شیوع می‌یابد، درحالی که عامل بیماری‌زا، ویروس بود.
در سال ۱۹۱۸، محققانی که در انستیتوی راکفلر کار می‌کردند چیزی را توسعه دادند که به عقیده خودشان، نخستین واکسن موفقیت‌آمیز تب زرد بود. اما در سال ۱۹۲۶ تیلر خلاف این موضوع را اثبات کرد و تولید واکسن معیوب متوقف شد.
بیشتر از یک دهه بعد و در سال ۱۹۳۷، تیلر توانست نخستین واکسن موثر و امن را برای تب زرد بسازد که از آن زمان تبدیل به استانداردی جهانی شده است.
آنفولانزا
آنفولانزا تاریخچه‌ای طولانی و تراژیک از کشتن میلیون‌ها نفر در سراسر جهان دارد. در جریان پاندمی آنفولانزا در سال ۱۹۱۸، هیچ درمان یا واکسن شناخته شده‌ای برای ویروس وجود نداشت.
با آغاز تلاش‌ها در دهه ۱۹۳۰ میلادی، چندین دهه طول کشید تا پیچیدگی‌های ویروس آنفولانزا درک شود و تا پیش از سال ۱۹۴۵ هیچ واکسنی نتوانست جوازهای لازم را در ایالات متحده دریافت کند.
تنها دو سال بعد، در سال ۱۹۴۷، محققان به این نتیجه رسیدند که تغییرات فصلی در ترکیب‌بندی ویروس باعث می‌شود واکسن‌هایی که تا آن زمان تولید شده بودند عملا غیر موثر باشند. همین محققان دریافتند که به صورت کلی، با دو نوع برجسته از ویروس آنفولانزا روبه‌رو هستیم. آنفولانزای نوع A و آنفولانزای نوع B و همینطور انوع دیگری از ویروس که هر سال از راه می‌رسیدند. دقیقا به همین دلیل، محققان باید واکسن آنفولانزا را هر سال دستکاری کنند.
امروز، واکسن‌های آنفولانزای فصلی توسط سازمان بهداشت جهانی و براساس اطلاعات به دست آمده از مراکز نظارت آنفولانزا ساخته می‌شوند. تولید هر واکسن جدید، براساس سه نوع آنفولانزای جدیدی صورت می‌گیرد که بیشترین احتمال شیوع طی فصل پیش رو را دارند.
فلج اطفال
درحالی که فلج اطفال احتمالا جمعیت بشر را برای هزاران سال تحت تاثیر خود قرار داده، تا پیش از اواخر سده ۱۸۰۰ میلادی هیچوقت به شکل یک اپیدمی در نیامده بود. در شرف تغییر این قرن، فلج اطفال به شکلی گسترده در ایالات متحده شیوع یافت و بسیاری از مبتلایان آلوده را فلج یا برای همیشه معلول کرد.
تحقیق روی فلج اطفال در نخستین دهه‌های سده ۲۰ میلادی به شکلی تدریجی پیش رفت. در سال ۱۹۳۵، نخستین تلاش برای ساخت یک واکسن صورت گرفت که ابتدای روی میمون‌ها و بعد روی کودکان کالیفرنیا تست شد. اگرچه این واکسن نتایجی ضعیف به همراه دارد، اما با دو دهه تحقیق بیشتر، راه را برای دو واکسن دیگر باز کرد که اولی در سال ۱۹۵۳ توسط جوناس سالک و دیگری در سال ۱۹۵۶ توسط آلبرت سابین ساخته شد.
بعد از آزمایش روی ۱.۶ میلیون کودک، دولت ایالات متحده در سال ۱۹۵۵ به استفاده از واکسن سالک روی آورد. تحقیقات بیشتر تا دهه ۱۹۸۰ باعث شد به واکسن‌هایی حتی موثرتر و بهینه‌تر دست یابیم و به این ترتیب در سال ۱۹۹۴، فلج اطفال به صورت کامل در آمریکا ریشه‌کن شد.
شاید باورش سخت باشد، اما فلج اطفال تا همین چند دهه پیش بسیاری را درگیر خود کرده بود. برای مثال در سال ۱۹۸۸ میلادی، ۳۵۰ هزار نفر در آمریکا به این بیماری مبتلا بودند و اکثرشان کودک. گفته می‌شود تا سال ۲۰۱۸، تنها ۳۳ مورد فلج اطفال در تمام کره خاکی داشته‌ایم.
سال گذشته اما این رقم اندکی افزایش یافت و تعداد مبتلایان به ۵۴۴ نفر رسید. به محض اینکه این رقم را به صفر برسانیم، فلج اطفال دومین بیماری انسانی خواهد بود که به صورت کامل و برای همیشه ریشه‌کن شده .
سیاه‌زخم
سیاه‌زخم احتمالا از سده ۷۰۰ قبل از میلادی مسیح گریبان‌گیر انسان بوده، اما نخستین شواهد رصد آن به صورت بالینی در سده ۱۷۰۰ میلادی به دست آمد.
در جریان سده ۱۸۰۰، مجموعه‌ای از پژوهش‌ها که به دنبال یافتن سرمنشا بیماری، میزان دوام باکتری آن و چگونگی شیوعش از طریق حیوانات بودند توانستند مسیر را برای نخستین تلاش‌ها در راستای ساخت واکسن طی سال ۱۸۸۱ میلادی هموار کنند.
در سال ۱۹۳۷، محققی به نام مکس استرن توانست اولین واکسن موفقیت‌آمیز سیاه‌زخم را برای حیوانات دامی بسازد و ورژنی از آن کماکان امروز هم استفاده می‌شود تا میزان انتقال از حیوانات به انسان‌ها به حداقل برسد. ۱۳ سال بعد، نخستین واکسن انسانی ساخته شد و در اختیار افرادی قرار گرفت که در دامداری‌های سراسر آمریکا مشغول به کار بودند.
در سال ۱۹۷۰ هم یک ورژن به‌روزرسانی شده از واکسن سیاه‌زخم داشتیم که عمدتا برای جلوگیری از شیوع بیماری میان انسان‌ها استفاده می‌شود.
سرخک، اوریون و سرخجه (ام‌ام‌آر)
سرخک، اوریون و سرخجه بیماری‌هایی ویروسی هستند که هرکدام چندین شیوع گسترده و مرگبار داشته‌اند. در سراسر دهه ۱۹۶۰ میلادی، واکسن‌های جداگانه‌ای برای هرکدام از این بیماری‌ها ساخته شد و یک دهه بعد، محققان همه این واکسن‌ها را با یکدیگر ترکیب کردند.
سرخک نخستین بیماری از میان این سه بیماری بود که واکسن مخصوص خودش را در سل ۱۹۶۳ داشت، بعد نوبت به اوریون در سال ۱۹۶۷ رسید و در نهایت سرخجه در سال ۱۹۶۹. دو سال بعد، موریس هیلمن از انستیتوی تحقیقات درمانی آمریکا واکسنی ترکیبی ساخت که ایمنی در برابر هر سه ویروس را در بدن انسان به ارمغان می‌آورد.
هیلمن که مسئول ساخت نخستین واکسن سرخک و اوریون بود، به دنبال راهی برای ایجاد ایمنی در برابر هر ویروس هم می‌گشت. با استفاده از پژوهش‌های پیشین‌اش و همینطور واکسن سرخجه‌ای که توسط استنلی پلاتکین ساخته شده بود، او توانست در تنها دو سال واکسن موفقیت‌آمیز ام‌ام‌آر را توسعه دهد.
بنابر آنچه مرکز کنترل و پیشگری بیماری آمریکا می‌گوید، یک دوز از واکسن ام‌ام‌آر ۹۳ درصد در برابر سرخک، ۷۸ درصد در برابر سرخجه و ۹۷ درصد در برابر اوریون موثر است. دو دوز از این واکسن نیز تاثیر ۹۷ درصدی در برابر سرخک و ۸۸ درصدی در مقابل سرخجه را به همراه دارد.
آبله مرغون (واریسلا)
بیماری وریسلا که در میان عموم مردم تحت عنوان آبله مرغون شناخته می‌شود، تا پایان سده ۱۸۰۰ با آبله اشتباه گرفته می‌شد. در دهه ۱۹۵۰، محققان توانستند تفاوت میان دو بیماری را بیابند و تحقیقات‌شان منجر به ساخت اولین واکسن آبله مرغون در ژاپن، طی دهه ۱۹۷۰ میلادی شد. این واکسن اما سال‌ها بعد و در ۱۹۹۵ توانست بالاخره جوازهای لازم را در آمریکا دریافت کند.
زونا (تبخال زوستر)
زونا یا تبخال زوستر عاملی ویروسی یکسانی با آبله مرغون دارد. تنها دو راه برای ابتلا به زونا وجود دارد: یا از طریق ابتلای ابتدایی به آبله مرغون و یا (در روشی که چندان رایج نیست) از طریق واکسن آبله مرغون.
ارتباط میان زونا و آبله مرغون برای نخستین بار در سال ۱۹۵۳ میلادی رویت شد و در دهه ۱۹۶۰، تحقیقات نشان می‌دادند احتمال ابتلا به زونا در میان افراد کهنسال بسیار بالاتر است. با این همه، تا پیش از سال ۲۰۰۶ هیچ واکسن مجوزداری به صورت گسترده در دسترس نبود.
مقامات بهداشت آمریکا اکنون پیشنهاد می‌کنند که افرادی که ۶۰ سال یا بالاتر دارند باید در مقابل زونا واکسن شوند.
هپاتیت ب
هپاتیت ب به نسبت دیگر بیماری‌های این لیست، ویروسی جدیدتر است که توسط دکتر باروش بلومبرگ در سال ۱۹۶۵ میلادی کشف شد. تنها چهار سال بعد هم خود او نخستین واکسن هپاتیت ب را تولید کرد.
۱۲ سال بعد، یعنی در سال ۱۹۸۱، سازمان غذا و داروی آمریکا جوازهای لازم برای دسترسی عمومی به واکسن هپاتیت ب را صادر کرد که شامل نمونه خونی اهدا شده از سوی مبتلایان بود.
بعد در سال ۱۹۸۶ُ یک واکسن دیگر ساخته شد که دیگر در آن نیازی به نمونه خونی مبتلایان نبود. از آن‌جایی که هپاتیت ب می‌تواند به سرطان کبد منجر شود، این واکسن به عنوان نخستین واکسن ضد سرطان جهان نیز شناخته می‌شود.
ویروس پاپیلوم انسانی (HPV)
ویروس پاپیلوم انسانی یکی از رایج‌ترین بیماری‌های مقاربتی جهان به حساب می‌آید و تحقیقات نشان می‌دهد که حداقل ۸۰ درصد از زنان آمریکایی در برهه‌ای خاص از زندگی خود با این ویروس مواجه شده‌اند.
دو نوع از ویروس‌های پاپیلوم انسانی مسئولیت ۷۰ درصد از سرطان‌های گردن رحم را برعهده دارند که هر سال منجر به مرگ هزاران نفر می‌شود. ارتباط میان HPV و سرطان گردن رحم برای نخستین بار در سال ۱۹۸۱ میلادی کشف شد و سپس برای دو دهه تحقیقات مختلف صورت گرفت تا بالاخره اولین واکسن موثر راهش را به بازار باز کرد.
نخستین واکسن HPV در سال ۲۰۰۶ در آمریکا ساخته شد و تحقیقات بعدی، تولید دو واکسن دیگر را نیز به همراه داشته است.
